FAQ
Systeemdenken

Een systeem is een verzameling onderling verbonden onderdelen die samen een effect produceren dat verschilt van de som van de effecten van elk afzonderlijk onderdeel. Systemen komen overal voor, van biologische organismen zoals dieren en bomen tot door de mens gemaakte structuren zoals scholen, steden, fabrieken en economieën. Ze worden gekenmerkt door identificeerbare onderdelen die elkaar beïnvloeden en gezamenlijk een uniek resultaat opleveren. In tegenstelling tot een simpele verzameling elementen zonder specifieke verbindingen of functies (zoals zand op een weg), kan het veranderen van de onderdelen van een systeem het systeem zelf fundamenteel veranderen of zelfs vernietigen. Immateriële elementen zoals trots op het behoren tot een organisatie of academische excellentie kunnen ook belangrijke componenten van een systeem zijn. Systemen kunnen ook genest zijn binnen grotere systemen, waardoor hiërarchieën ontstaan.

Systeemdenken (of “systems thinking’’) is een raamwerk voor het begrijpen van de wereld dat de onderlinge verbinding van de verschillende onderdelen erkent en hoe ze elkaar in de loop van de tijd beïnvloeden. Het doel van deze aanpak is om deze holistische visie te bevorderen en een constructieve dialoog over complexe sociale systemen aan te moedigen door de tools en taal te bieden die daarvoor nodig zijn. Systeemdenken stimuleert kritische vragen, gedurfde beweringen en vrije revisie, waarbij lerenden en denkers belangrijker worden geacht dan experten en volgers.

Systemen verrassen ons om verschillende redenen die verband houden met hun inherente complexiteit en onze beperkte perspectieven. Eén reden is dat we vaak onvoldoende grenzen trekken rond de systemen die we bestuderen, waarbij we belangrijke voorraden en stromen negeren die buiten onze gedefinieerde grenzen vallen, maar die desalniettemin het gedrag van het systeem beïnvloeden. Een andere factor is de aanwezigheid van tijdsvertragingen binnen systemen (perceptievertragingen, reactievertragingen, leveringsvertragingen), die onverwachte oscillaties of trage reacties op interventies kunnen veroorzaken. Niet-lineaire relaties, waarbij oorzaak en gevolg niet evenredig zijn, dragen ook bij aan verrassend gedrag; kleine veranderingen kunnen soms onevenredig grote effecten hebben, en vice versa. Bovendien hebben we de neiging ons te concentreren op individuele gebeurtenissen in plaats van op de onderliggende gedragspatronen die door de structuren van het systeem worden gegenereerd. Ten slotte betekent begrensde rationaliteit dat individuele actoren binnen een systeem beslissingen nemen op basis van beperkte informatie en lokale belangen, die mogelijk niet overeenkomen met het welzijn van het systeem als geheel, wat leidt tot onbedoelde gevolgen.

Begrensde rationaliteit beschrijft de logica die individuen of entiteiten binnen een systeem ertoe aanzet beslissingen of handelingen te nemen die vanuit hun beperkte perspectief rationeel en gunstig lijken, maar mogelijk niet redelijk of optimaal zijn voor het systeem als geheel. Actoren in een systeem zijn niet alwetend; ze opereren met onvolledige informatie, richten zich op directe zorgen en anticiperen vaak niet volledig op de bredere impact van hun handelingen op het hele systeem. Dit betekent dat individuele beslissingen, zelfs als ze rationeel zijn vanuit het perspectief van de actor, collectief kunnen leiden tot suboptimaal of zelfs schadelijk gedrag voor het systeem. Een visser die bijvoorbeeld zijn vangst probeert te maximaliseren om zijn gezin te onderhouden, kan overbevissen vanwege beperkte kennis over de toestand van de vispopulatie en de prikkels waarmee hij wordt geconfronteerd, wat bijdraagt ​​aan de ineenstorting van de visserij. Begrensde rationaliteit kan systemische valkuilen creëren, waarbij goedbedoelde individuele handelingen leiden tot ongewenste systemische uitkomsten.

Systeemvalkuilen zijn terugkerende gedragspatronen in systemen die leiden tot ongewenste of suboptimale uitkomsten. Bekende voorbeelden zijn de ’tragedie van het gemeengoed’ (waarbij individueel eigenbelang leidt tot de uitputting van een gedeelde hulpbron), ‘beleidsweerstand’ (waarbij interventies gericht op het oplossen van een probleem worden gedwarsboomd door systeem feedback loops), ‘afglijden naar lage prestaties’ (waarbij prestatienormen geleidelijk worden verlaagd) en ‘escalatie’ (waarbij concurrerende actoren hun acties voortdurend intensiveren in reactie op elkaars acties).

Deze valkuilen zijn moeilijk te vermijden, omdat ze vaak worden gevoed door de onderliggende structuur van het systeem en de beperkte rationaliteit van de betrokken actoren. Om ze aan te pakken, is inzicht nodig in de feedback loops en prikkels die problematisch gedrag in stand houden, en dit vereist vaak een herontwerp van het systeem.

Hefboompunten zijn plekken binnen een systeem waar een kleine verandering kan leiden tot significante gedragsveranderingen. Niet alle hefboompunten zijn echter even effectief, en de meest impactvolle zijn vaak de minst voor de hand liggende en meest bevochten.

Lage hefboompunten omvatten parameters (zoals subsidies of belastingen) en buffers (de omvang van stabiliserende voorraden). Tussenliggende hefboompunten omvatten voorraad- en stroomstructuren, tijdvertragingen en balancerende feedback loops.

Punten met een hoog hefboomeffect hebben betrekking op het versterken van feedback loops, informatiestromen, systeemregels (prikkels en sancties), zelforganiserende kracht en uiteindelijk de doelen van het systeem en de onderliggende paradigma’s of mindsets die het vormgeven. Het veranderen van paradigma’s wordt beschouwd als het punt met het hoogste hefboomeffect, omdat het de doelen, regels en informatiestromen van het systeem fundamenteel kan veranderen.

Paradigma’s, of denkpatronen, vormen de diepste hefboomwerking in een systeem. Het zijn de gedeelde sociale afspraken over de aard van de werkelijkheid waaruit al het andere in een systeem voortvloeit: de doelen, informatiestromen, feedback loops, voorraden en stromen. Paradigma’s vormen de bronnen van systemen. Wanneer de onderliggende overtuigingen en aannames (het paradigma) die een systeem vormgeven, veranderen, kan dit leiden tot radicale en fundamentele transformaties in de manier waarop het systeem functioneert. Zo kan de overgang van een paradigma van eindeloze groei naar een paradigma van duurzaamheid, economische en ecologische systemen aanzienlijk veranderen. Hoewel paradigma’s vaak diep geworteld zijn en zeer resistent tegen verandering, kan het enorm stimulerend zijn om te overwegen dat de huidige wereldbeelden geen absolute waarheden zijn. Het uitdagen en veranderen van het dominante paradigma kan de deur openen naar nieuwe mogelijkheden, andere systeemstructuren en voorheen ondenkbare resultaten. Dit is waar diepgaande en blijvende verandering kan plaatsvinden.

Standen en stromen zijn fundamentele componenten van systemen die ons helpen hun gedrag in de loop van de tijd te begrijpen. Een stand is een accumulatie van materie of informatie op een bepaald moment, vergelijkbaar met een reserve of hoeveelheid. Voorbeelden hiervan zijn water in een badkuip, een populatie of geld op een bank. Standen veranderen in de loop van de tijd als gevolg van stromen, de snelheid waarmee de voorraad wordt in- of uitgestroomd (bijvoorbeeld vullen en legen, geboorten en overlijdens, stortingen en opnames). Inzicht in de dynamiek van hoe standen veranderen als reactie op stromen is cruciaal voor het begrijpen van het gedrag van complexe systemen. Standen veranderen doorgaans langzaam, zelfs wanneer stromen plotseling veranderen, en fungeren als lagen, vertragingen, buffers of bronnen van momentum binnen een systeem. Deze buffercapaciteit zorgt ervoor dat input en output tijdelijk onafhankelijk zijn, waardoor systemen schokken kunnen absorberen en een zekere mate van stabiliteit kunnen behouden.

Feedback loops zijn de controlemechanismen binnen een systeem die ervoor zorgen dat een verandering in een voorraad de in- of uitstroom van diezelfde voorraad beïnvloedt, waardoor een gesloten keten van causale verbanden ontstaat. Ze vormen de sleutel tot het begrijpen waarom systemen in de loop van de tijd consistente gedragspatronen vertonen. Er zijn twee hoofdtypes:

• Balancerende (of regulerende) feedback loops: Deze loops streven naar een doel of stabiliteit. Ze zorgen ervoor dat een voorraad op een bepaalde waarde of binnen een gewenst bereik blijft. Als een voorraad te hoog is, zal een balancerende lus deze verlagen, en als deze te laag is, zal deze proberen deze te verhogen. Ze verzetten zich tegen de veranderingsrichting die aan het systeem wordt opgelegd. Een bekend voorbeeld is een thermostaat die de temperatuur in een kamer regelt, waarbij het doel de gewenste temperatuur is en de feedbacklus verwarming of koeling activeert om de afwijking te verminderen.
• Versterkende feedback loops: Deze loops versterken verandering. Ze zorgen ervoor dat een geldvoorraad exponentieel groeit of krimpt. Ze komen overal voor waar een element van het systeem zichzelf kan reproduceren of met een constante fractie van zichzelf kan groeien. Een voorbeeld is rente op een bankrekening: hoe meer geld er op de rekening staat, hoe meer rente er wordt gegenereerd. Deze rente wordt toegevoegd aan de hoofdsom, wat leidt tot nog meer rente, wat de groei van de geldvoorraad versterkt.

• Voel het ritme van het systeem.
• Stel uw mentale modellen bloot aan het daglicht.
• Eer, respecteer en deel informatie.
• Gebruik taal zorgvuldig en verrijk het met systemische concepten.
• Besteed aandacht aan wat belangrijk is, niet alleen aan wat kwantificeerbaar is.
• Ontwerp beleid op basis van feedback.
• Zorg voor het welzijn van het geheel.
• Luister naar de wijsheid van het systeem.
• Leg de verantwoordelijkheid bij het systeem.
• Blijf nederig en blijf leren.
• Vier complexiteit.
• Verbreed uw tijdshorizon.
• Stel de disciplines in vraag.
• Verruim de grenzen van welwillendheid.
• Laat goedheid als doel niet uithollen.